Тываның алдан чылдарда кандыг турганын билдингир поляк журналист-биле ужуражып, сактып чугаалажыры – меңээ ында-хаая болур өөрүнчүг болгаш эргим болуушкуннарның бирээзи дээрзи чугаажок. Чаа 2013 чылдың эгезинде Польшаның төвү Варшавага сураглыг журналист Рышард Бадовский-биле ужуражыр аас-кежиктиг болдум. Ол Аргентина уктуг революционер Эрнесто Че Гевара-биле кады чигир тростниги-даа кезип чораан, 1953 чылда Туркменистанга «Искра» деп солунга корреспондентилеп-даа турган, совет шериглер Афганистандан үнүп турда, ол аңаа чедип, телерепортажты-даа кылган. Пан Рышардтың бөмбүрзекте четпээн булуңу ховар. Ол — поляк чоннуң аразындан делегейниң алды континентизинге четкен баштайгы төлээзи.

Ооң архивинде чурттар, темалар аайы-биле эмгелеттинген ийи чүс ажыг хааржакчыгаштар чыгдынган. Оларның аразында чаңгыс хааржакчыгаш меңээ кедергей солун. Ында Рышард Бадовскийниң Тывага чораан аян-чоруктарының үезинде тырттырган чуруктары, оларның негативтери, Тывага хамаарыштыр чырыкче үнүп турган чүүлдери кадагалаттынган.

Поляк журналист даштыкы черлерниң чурттакчыларынга кирери хоруглуг турган чуртче аян-чорук кылыр дугайында чөпшээрелди алгаш, 1965 болгаш 1966 чылдарда Тывага аалдап келир аргалыг болган. Чогум Рышард Бадовский бичии чажындан тура Тываны сонуургап, аңаа чедерин бодап чораан…

Ийиги делегей дайыны эгелээринге чедир эвээш үе арткан. Ол үеде филателист оолчугаш Рышардтың хууда чыындызынче «Роsta Touva» деп маркалар немежип кээрге, канчаар-даа аажок өөрүп турган. Шынап-ла, ховар болгаш онзагай маркалар: өске чурттарның маркаларынга деңнээрге, хемчээли улуг, үш-булуңчук хевирлиг. Кайгамчык чүүл — оларда элезинниг черниң тевезин, соңгу чүктүң ивизин база Гималай дагларының сарлыын чуруп көргүскен. Бот-боттарынга шуут дөмейлешпес амытаннар чүгле тывызыксыг Тывада чурттап турар дээрзин билип, тоолзуг чер-биле улам ханы таныжар дээш Рышард бар-чок энциклопедияларны ажып көрген, ынчалза-даа Тыва дугайында медээжи тыппайн барган.

«Поляк кижи аалдап чеде бээр дугайында Москва хоорайдан дың-наткан болган-дыр. Ынчалза-даа мени бөдүүн журналист деп чугаалавааны ол-дур» — дээн бодал дораан бажымга кире дүштү.

Мээң даап бодаашкыным шынга дүүшпес болду. Тываның удуртулгазы журналист келир дээрзин билир турган чүве-дир. Ол үеде областың коммунистиг партиязының бирги секретары Тока Салчак: «Баштай аяк-шайдан ижип, чемненип алыылыңар. Ооң соонда чүге сени мындыг бедик деңнелде уткуп турарывысты тайылбырлап бээр мен» — деп чугаалаан.

Удатпаанда дарга дараазында чүүлдү Рышардка дыңнаткан: «Сен Феликс Коннуң соонда Тывага келген бир дугаар поляк сен. Кон Тыва дугайында улуг хүндүткел-биле бижээн эртемден-дир, ынчангаш ону чылыы-биле сактып чоруур бис. Коннуң соонда Каррутерс келгеш, Тыва дугайында эки эвес чүүлдерни бижип турза-даа, олар херек кырынга боттанмаан» (Автор: англи шинчилекчи Дуглас Каррутерс Англияга 1913 чылда парлаттынган «Билдинмес Моол» («Неведомая Монголия») деп номунда Тывага аян-чоруунуң дугайында база бижээн) –деп, пан Рышард сактып чугаалады.

Өске язы-сөөктүг, дыл-домактыг кижилерниң сактып азы адап шыдавас Көк-оол, Биче-оол, Хойтпак-оол, Дакпай, Лопсанчап, Yрүле Кандан, Шойгу дээн чижектиг аттарны пан Рышард чииги-биле адаптар. Сактырга ол Тывага чартык чүс чыл бурунгаар эвес, а чоокта чаа чораан-биле дөмей. Хоочун журналист Тывага чораанының дугайында янзы-бүрү солун-сеткүүлдү ажып олура, соксаал чок чугаалап олур. Бир поляк журналда «Сөөлгү хам» деп чүүл парлаттынган. Шак ындыг аттыг документалдыг фильм база үнген. Фильмде хамның маадырын ол үеде Тываның хөгжүм-шии театрының директору турган Виктор Көк-оол ойнап көргүскен. Виктор Шогжаповичиниң авазы Долчаана 1920 чылдарда билдингир хам турганы онзагай. Хамның идик-хевин, дериг-херекселин музейден дилеп алган. Музейниң ажылдакчыларының чугаазы-биле алырга, оларны, бир хам аарый бергеш, музейге дамчыткан чүве-дир.

1965-1966 чылдарда 35 миллиметр камералыг чурук аппарады-биле чепсегленип алган Рышард Бадовский Тываны дескиндир эргээн. Эртемден Юрий Аранчын ооң кол дузалакчызы турган.

Рышард Бадовский: «Шагаан-Арыг хоорайның соңгу талазынга археологтарның лагери турган. Ооң удуртукчузу Александр Грач. Аңаа «Муң хорумнарлыг хову» деп фильмни тырттырган мен».

Поляк журналист Чаа-Хөлге бир болуушкунну чугаалады: «Чаа-Хөл суурга даштыкы аалчы багай байдалга таварышкан. Ол хойну аажок сонуургап, ону ол-бо талазындан чурукка тырттырып алган чүве-дир. Ол-ла кежээ туристиң чаптап турганы хоюн аалчыга өзеп, «изиг-ханнаткан». Кежээликтей ийи эр кижи садыгланыр дээш чорупкан. Дөртен хар үезинде ийи эр кижи ыяш салда чоруурунга белеткенип турарын фото-чурук херечилеп арткан.

Өске чурукта — дыка чараш, аныяк кыс. «Хову-Аксы кобальт комбинаттың ажылдакчызы-дыр» —деп, Рышард тайылбырлады: «Хову-Аксы суурну сактып ора, дараазында чүүлдерни чугаалавас аргам чок.

«Бир катап Хову-Аксы суурже углай чоруп олур бис де. Хенертен чолаачы чугаалай-дыр: «Ээн ховуда кара чааскаан аът турар дээр силер? Ээзин дүжүр октапкаш, дезипкен-дир, аа». Аътка чоокшулай бергеш, ону чедип алган турган оолакты эскерип кагдывыс. Бичии оол ыглавышаан, аъдын чедип алган кылаштап бар-ла чоруур, мындыг. «Чүге ыглап турарың ол? Дуза херек бе?» — деп айтырарывыска-даа, ыыт чок. Кажан ону аъттың эзеринге олуртуптарывыска, оолчугаш шаап чоруй барган. Аъдындан дүшкеш, катап аъттаныр дээш, эзеңгиге чедир бедиктениптер чер тыппайн, бичии оолак ыглап чорааны ол. Оон бээр тыва уруглар эзеңгиге четпейн чыда, аътты мунуп өөренип алыр деп билген мен ийин. Бо таварылганы Польшага ам-даа чугаалаарымга, улус  бүзүрексевес».

«База бир солун чүүл: поляк чон кайда-даа бар болгай дээш «Союзпечать» албан чериниң Тывада салбырынга чеде бергеш, поляк дылда солун-сеткүүл чагыттырып турар кижилер бар бе деп айтырдым. Хову-Аксы суурнуң училищезинде ажылдап турар, Киев хоорайдан  келген поляк Генрих Доманскийни ынчаар тыпкан мен. Ол «Согун» дээр автомобильди боду кылып алгаш, халдып чоруп турган. Дыка солун кижи».

Тывага чораан поляктарның аразында билдингир поляк журналист, чогаалчы, «Аңнар, кижилер болгаш бурганнар» деп номнуң автору Антоний Фердинанд Оссендовский бар. Ол 1919-1921 чылдарда Тывага аалдап барган.

Рышард Бадовский Тывага бир дугаар келгеш-ле, үш фильмни тырттырган: «Сөөлгү хам», «Багириниң селемези», «Муң хорумнарның ховузу». «Сөөлгү хам» деп фильмни 1966 чылдың июль 24-те чаа ажыттынган тыва телевидениеге дамчыткан.

Рышардтың документ-саавырларының аразында  тыва аттар парлап каан саазын караамга илдиге берди. Ол дээрге чаа 1966 чыл-биле байыр чедирген телеграммалар чоруткан кижилерниң аттары болду: Тока Салчак, Михаил Мендүме, Шойгу Күжүгет, С.Д. Маады, Юрий Аранчын, Тамара Норбу, Александр Грач, Кызыл-Эник Кудажы. Чагаалар база хөй. Ол үеде Тываның журналистер эвилелиниң удуртукчузу Кызыл-Эник Кыргысович Кудажының кыска чагаажыгажында озал-ондакка таварышкаш, эмчиде чыдарының база «Союзпечать» журналдың «Журналистерниң бижээн номнары» деп адырынга ооң бир дугаар номунга тайылбырның үнгениниң дугайында бижээн.

Археолог Александр Грачтың 1969 чылда чоруткан чагаазындан үзүндү: «Ам чаа мээң бажыңымга Густав Холубек келгеш барды. Ооң-биле таваржы бергенивис солун болду. Мен каш шак бурунгаар бистиң республикавыстың 25 чыл болган юбилейи байырлалдан ужудуп келдим. Кызылга эш-өөрүвүс, Чазак даргазы Мендүме, профэвилелдер даргазы Тамара Норбу суглар сени сактып чугаалажып турдувус. Делегей хензиг чүве-дир.

Рышард Бадовский: «Бо шупту чагааларны, чуруктарны үези кээрге, Тываже дамчыдар ужурлуг. Мөңге кижи чок... Тывага хамаарылга чок кижиге олар ужур-утказы чок саазыннар боор…» Амгы үеде пан Рышард Польшада үнүп турар «Poznai Swiat» («Делегей-биле таныжылга») деп журналдың төөгүзүнүң дугайында номну бижип доозарын планнап турар.