Амгы үеде тыва дыл кырында сайттарның саны элээн көвүдээн: Дамба-Хуурак Орлан Дайынчы-оглунуң  http://orlan.tuva.ru деп сайт, Куулар Урана Шаңгыр-оол-уруунуң http://kuular.ru, Ооржак Меңги Наган-оол-оглунуң http://mengi.tuva17.info, Тыва дылдың http://www.tyvadyl.ru, чаа долдуртунуп турар сайт http://tyvalib.ru, Тыва Википедияның, энци­кло­педияның http://incubator.wikimedia.org/wiki/Wp/tyv/Кол арын, “Чараш чугаа” деп төлеви­лел­диң тускай арыны http://chachu.ru,  дээш, оон-даа өске сайттар тыптып кээп турар. Тыва дыл кырында дээн утказы болза, ол сайттарда интерфейс деп кижи-биле сайттың аразында харылзажыр херекселдерин “Тыва дылче” очулдуруп каан турар ужурлуг.

Элээн хөй тыва сайттар тыва интерфейс чок: азы орус дыл кырында, азы англи дыл кырында. Чижээ, “Шын” солуннуң http://shyn.ru деп сайт тыва интерфейс чок, Бай-Тайга кожууннуң http://inbaitaiga.ru деп сайт база-ла ындыг байдалда. Бо таварылгада мындыг чүүлдү тайылбырлаары чугула. Чүл дээрге, тыва интерфейс турар-турбазы  өске дылдарлыг интерфейстерге ажылдаарга шаптык чок болуп турар. Колдуунда тыва дылга  таарыштыр кылган сайттарның ишти орус дылда бижиттинген, чүге дизе орус дылдыг сайттар-биле ажылдап өөренген улуска эптиг, номчукчулар көвей, херек медээ дилеп, улаштыр дамчыдарынга таарымчалыг. А тыва дыл кырынга сайттар чогаадыр дээрге, бир талада, Тывада сайттар кылып өөретпейн турар, тыва дыл кырында сайттар дугайында тайылбыр кичээлдерни өөредилге черлеринде өөретпейн турар. Сайт иштин тыва дылда бижиирин, “блог” деп хууда демдеглел бижиглелдер долдурарын база сайт даңзызын аайлаарын кайда-даа өөретпейн турар. Аныяктарга болгаш Интернетти доктаамал ажыглап чоруурларга баштай орус сайттардан билип алган медеглелдерин улаштыр тыва дылче очулдурары амыдыралда ажыг­латтынмайн турар. Тыва дылче Интернеттиң терминнерин очулдурбаанындан тывалаар улус хилинчектенип турар: сайт чогаадыр дээрге, очулга талазы-биле берге сөстер хөй; сайттың иштин долдурарда тыва дылче очулдуртунмаан сөстерни олчаан арттырып алырга, домактарны  номчуурга тыва аяны үрелир болгаш шын домактар тургузарынга сөстүң, ажыглап болур  хевирин дилээринге ха­­­маа­рышкан бергедээшкиннер хүн бүрүде таваржып турар. Бо үс­­­­­түн­де айыттынган айтырыг­ларны болгаш бодалдарны дарый  сай­гарып чугаалашпас чүве болза, үне­лиг үе эртип турар. Тыва клавиатураның чонга ам-даа чедимчелиг билдинмези, оларның тыва дылга хамаарылгазы болгаш харыысалгазы бедик эвес байдалдар Интернетте ажыглап турар чугаа болгаш дыл культуразындан онза илереп көстүп турар. Ынчангаш Интернет терминнерин тыва дылче таарымчалыг очулдурары база шын сөстерни ажыглаарын дугуржуп алыры негеттинип келген!

Тыва Википедияның интерфейизин сонуургап көрүңер. Ында бар чүүлдерниң колдуу кезии тыва дылче очулдуртунган. Ара-аразында очулдурары берге домактар арткан, чүге дизе ында кирип турар сөстер тыва дылче ооң мурнунда очулдуртунмаан болганындан мер­гежилдиг очулдурукчуларның, дыл шинчилекчилериниң, эртемденнерниң, чогаалчыларның, журналистерниң, даштыкы болгаш төрээн дыл башкыларының болгаш хелемелекчилерниң идепкейлиг киржилгези негеттинип келген.

Тыва дылче очулдуртунган сөстер:

edit Ү редактировать Ү эдер,

net Ү сеть Ү четки,

cancel Ү отмена Ү ойталал,

cancel Ү отменить Ү ойталаар, чөрчүүр...

Тыва дылче очулдуртунмаан сөстер:

undo Ү отменить ввод,

redo Ү ввернуть ввод,  password Ү

пароль (сөстүкте берген очулгазы таарышпас, чүге дизе “чажыт ат” азы “шола” деп  сөстер аңгы терминнер очулдуруп турар),

login Ү логин, authorize Ү авторизоваться…

Очулдурулга үезинде кол чүүл болза, интерфейсти англи дылдан очулдурары таарымчалыг болгаш  ук сөстүң долу утказын дамчыдары күзенчиг. Ынчангаш англи дылды эки билир тыва кижилерниң киржилгези  чугула херек.

Тывалар болгаш тываларның амгы үеде ажыдып алганы сайттар Рунетке хамааржыр. (RuNet – Россияга база орус дылга ха­маар­жыр Интернеттиң кезээ; нарын термин). Сайттардан аңгыда “блог-арыннар” бар. Ол дээрге бир улуг сайттың (www.livejournal.com) иштинде кирип турар биче сайттар. Оон аңгыда амгы үеде Интернетте эң нептереңгей тываларның ажыглап турар харылзаа хевири база сайт хевири – “Со­циальная сеть” (нии­ти четки, ниитилел четки, чоннуң четкизи, улустуң четкизи): Вконтакте www.vk.com, Фэйсбук www.facebook.com, Твиттер www.twitter.com, Одноклассники www.odnoklassniki.ru дээш баар. 2006 чылдан тура Рунеттиң сайзыралы “Вконтакте” деп сайттың дузазы-биле көдүрүлген...

“Вконтакте” деп сайтта тываларның   саны  түң чок, ынаар бү­­­­­­рүт­­кеттинмээн аныяктарның саны көңгүс эвээш деп дидими-биле чугаалап болур. Чоннуң четкилери тыва интерфейс чок боорга, тывалаар улус боттары чаа сөстер чогаадып эгелээн. Ол чаа сөстерни ажыглап турар улустуң ажыглап чоруур тыва дылы сайзыраңгай эвезинден утказы таарымча чок сөстер болгаш домактар колдап турар. Амгы үениң көвей аныяктары тыва чогаал өөрен­мээнинден база тыва  бижик    эвээш номчуп чоруурундан  оларның чайгаар чогаадып алганы  сөстери тыва дылды кудуку байдалче бадырып чоруур.

Оларның чамдык чижектери бо: “Мээң страницам, новостилерим, друзьяларым, сохраняйтап берем, скачатьтап берем,  удалитьтеп каавыт, сообщением, при­глашатьтаар, меңээ ол оол нравится чүве-дир... Ындыг хевирлиг чугаа культуразын колдуунда  кудумчуга, аныяктарның аразында чугаазындан бо-ла эскерип чо­руур бис.  Аныяк тывалар аразында бир хүн иштинде харылзаазының түңнелинде 100-тен 2000-га чедир дамчыдыгларны (медеглелдерни) бижижиптер. Олар канчалдыр ме­дег­лелдерни  бижижеринден оларның дылының деңнели сайзыраар.

Оон аңгыда ол Интернет харылзаазында база СМС дамчыдыгларында тыва сөстер кысказы-биле бижиттинип турар: чтрдм (четтирдим), ндыг штрнь (ындыг чүве-дир ийин), логой (болгай), эки-тр, экидр (эки-дир)... Чогум, бо өскерлиишкиннерниң чугааже кирери барык болдунмас.

Амдыызында чүгле чаңгыс чоннуң четкизи Вконтакте www.vk.com тыва дылче очулдуртунуп турар. 4 ай дургузунда кылып чоргускан  ажылдың түңнелинде тыва дыл кырында очулгазы барык 50 хуу ажа берген, ол дээрге 7500 хире домак тыва дыл кырынче очулдуртунган болуп турар. Ам-даа барык ол хире түңнүг домактар арткан. Кажан очулгавыс 90 хуу чеде бээрге, бүгү “Вконтакте” деп сайтка “Тыва дыл” интерфейизин шуптувус шилип алгаш, ону долузу-биле ажыглап  болур аргалыг болу бээр бис. Амдыызында чүгле очулдурукчулар биле тестилер эдилекчилери (пользователи) чалалга езугаар Вконтактениң тыва интерфейизин ажыглап турар. Ол очулдурукчуларның ниитилели сайттың иштинде бо адресте бар: www.vk.comҮTyvaVk. Бо сайтты очулдуруп турар улус элээн көвей, ынчалза-даа шыңгыы очулдуруп болгаш дугуржулгаларга киржип турар улустуң саны каш борбак.

Очулдуруп турган чижектеривис:

Online Ү Онлайн (В сети) Ү Четкиде,

Society Ү Сообщество Ү Ниитилел,

Web Ү Сеть Ү Четки,

Link Ү Ссылка Ү Шөлүлге (Шөлүг),

Contact Ү Связь Ү Харылзаа,

Connection Ү Связь Ү Холбаа...

Мен, бодум хуумда, тура-соруктуг эш-өөрүм-биле  кады   сөс­түктер болгаш өске дылдарның чижектерин көрбүшаан, очулгаларывысты шынзыдып ажылдап турар мен. Ниитилеливисти бодум удуртуп турар мен. Дыка хөй ужуражылгалар, сайгарылга, чугаа-соот соонда, очулгаларның шынарын бодумга дагдынып алдым: шын очулгазын шынзыдарда даянып   алыр   номнар   азы        сөс­­түк­тер, азы логиктиг ажыл негээр-дир мен. Бодум таламдан ол чаа сөстерни эртемденнер-биле сүмележип, олар-биле шинчилел ажылын чоргузарын  хүлээнип турар мен.

Сайтты очулдурарда орус, ан­гли, татар, моол, казах, башкир дылдарның сөстери-биле деңней көрүп тур бис. Үстүнде айытканым тыва сайттарның мергежилин ажыглавышаан, тускай сөстерни киирерин шенеп, ылаңгыя амгы     үеде ажыглалдан үнген сөстер биске дыка тааржыр болду. Тыва дыл аянынга таарышпас сөстер кииргеш, тыва дылывысты үреп каап болур бис, а архаизмнерни немээривиске, үнелиг тыва аян читпейн кадагалаттынар. Ажылды чорудуп турган үевисте мындыг бодалдар биске төрүттүнген:

1) Интернетте Тыва интерфейс дылы бистиң чогаал болгаш чугаа дылынга дөмей эвес, а тыва дылдың бир тускай аңгы кезээ болур. Чүге дизе, Интернеттиң сайзыралы бо тускай дыл кезээн делгередип алгыдар. Тыва интерфейс дылы компьютер дылы-биле каттышкаш, “Тыва интерфейс дылы” деп аңгыланы берип болур. Ынчангаш Интернетте “чүдүрер” деп сөс чугаада база чогаалда “чүдүрер” деп сөске утка талазы-биле дорт хамаарышпас. Интернеттиң “капсырылга” деп сөс база чугааның “капсырылгадан” аңгы уткалыг. Ындыг дүрүм биске чаа терминнер болгаш эрги тыва сөстерни амгы үеже эгидеринге таарымчалыг. Сөөлгү үеде өске дылдарда база ындыг дүрүмнүң “хөлегезин” эскерип болур силер;

2) Эрги сөстер, архаизмнер Интернет база компьютер тема­зынга таарымчалыг кылдыр эгит­тинип болур. Ол дүрүмнү ажыг­лаары тыва дылдың байлак курлавырын байыдар болгаш тус­кайлап аайлаар;

3) Сөстер  очулдурарда чүгле орус, англи дылдан эвес, а моол, татар, түрк дылдарга  таарыштыр очулдуруп, үндезилеп болур. Моол дылда “Вконтакте” сайтыны эки шынарга очулдурганын эскерип бо­лур силер. А таджик дылда сайтта хөй кезиинде сөстери англи азы орус болуп ажыглаттынган.

Интернеттиң дылынга хамаарыштыр очулга ажылынга чугула херек  чаа дүрүмнерни дарый чогаатпас чүве болза, “Вконтактениң” иштинде бар 15000 хире айтырыг-харыыларын очулдурары көвей чылдар дургузунда шөйлү берип болур.

Сонуургап, шенеп,  дилеп  кө­рү­ңерем, дараазында сөстерни канчаар  очулдуруп ап болурул:

Интернет

Сеть

Ссылка

Сайт

Сервер

Страница

Домен

скачивание

загрузка

поиск

настройка

приложение

программа

блог

стена

группа и категория

редактировать

сообщение

друзья

заявка

создать

регистрация

база данных

виджет

код

комментировать

Бо сөстерни Интернетте терминнер сайтызындан көрбүшаан, азы болза Орус Википедиядан утка-дазылын шинчилевишаан очулдурар болза эки.

Немелде тайылбыр:

1) “Тыва дыл” деп аңгылап бижээним чылдагааны дээрге, Интернетте дылдар регистринде “Тыва дыл” деп бижип турар, чижээлээрге:  “English”, «Русский язык» дээш мынчалдыр дылдарны аңгылап айтыр: улуг үжүктен эгелээш, кавычкалар иштинге айтыр.

2) Кижилерниң адазының адын “...-оглу,-уруу” деп бижээним база анаа эвес.

Али Александр-оглу Күжүгет,

Тываның Гуманитарлыг шин­­чилелдер  институдунуң төлээзи.

Редакциядан:

Хүндүлүг номчукчулар, бо чүүлге хамаарыштыр үзел-бодалдарыңарны, арга-сүмеңерни, саналдарыңарны «Шын» солуннуң электроннуг адрезинче:

shyntuva@mail.ru;  shyntuva@yandex.ru  азы авторнуң электроннуг адрезинче: Kaliys@mail.ru дээш бижип болур силер.