Февраль 8 – Россияның Эртем хүнү. 1724 чылдың февраль 8-те Петр I айтыышкыны езугаар удуртуп-башкарып турган Сенаттың чарлыы-биле Россияга Эртемнер академиязын тургускан. 1925 чылда ССРЭ-ниң Эртемнер академиязы кылдыр, а 1991 чылда Россияның Эртемнер академиязы кылдыр эде адаан. Үе аайы-биле эртем экономиктиг чаар­тылгаларның күчүлүг курлавыры болбушаан, национал байлактың кол тургузукчу база техниктиг депшилгениң шимчедикчи күжү болуп турар. Россияның Эртем хүнү – хөй-ниитиниң, аныяктарның, школачыларның кичээнгейин эртемниң улуг аргаларынче хаара тудар кончуг эки чылдагаан.

Россияның Эртем хүнү уткуштур номчукчуларывысты ТГШИ-ниң бижик болгаш дыл секторунуң кол эртем ажылдакчызы, филология эртемнериниң кандидады П.С. Серен-биле таныштырар-дыр бис. Полина Сергеевна бодунуң ажыл-чорудулгазы-биле таныштырбышаан, амгы үеде кандыг ажыл кылып турарының база эрткен 2012 чылда болуушкуннарның дугайында дыңнаткан.

– Кандыг-даа чурттуң эртем-техниктиг күжү – бүдүрүлге хөгжүлдезиниң үндезининиң бирээзи болур кол национал курлавыр. Бистиң ТГШИ-де дыл болгаш бижик секторунда эртем ажылдакчыларының ажылы институттуң ниити планы езугаар коллективтиг болгаш кижи бүрүзүнүң кылдыр чардынар. Коллективтиг ажыл – «Тыва-орус словарь». Бо словарьны эде тургузары-биле бөлүк эртемденнер ажылдап турар бис. Словарь 1968 чылда Э.Р. Тенишевтиң редакторлааны-биле Москвага үнген. Оон бээр дыка хөй үе эрткен. Хереглээн улус садып алыр дээш безин тыппас апарган. Ол ышкаш бо үе дургузунда тыва дылда хөй өскерлиишкиннер болган. Немээр чаа чүүлдер база бар. Бо словарьны белеткээри– үениң негелдези-биле чугула ажыл. Ынчангаш,  аргалыг-ла болза, чоокку үеде дарый доозуп, чырыкче үндүрерин кызыдар бис. А кижи бүрүзүнүң шинчилеп турар ажылынга хамаарыштыр алырга, «Тыва дылда езулалдар лексиказы» деп тема-биле ажылдап, шинчилелдерни чорудуп турар мен. Амгы үеде эң-не чугула болгаш солун тема. Бо ажылда  «Кижиниң үш доюн» (төрүттүнгенде, өг-бүлелиг апарганда, мөчээнде) эрттирерде езулалдар дылын өөренип, шинчилеп турар мен. Дыл эртеминде этнолингвистика деп чаа угланыышкын бар. Ук ажылды ол угланыышкын-биле ажылдап турар мен.

Эртем конференцияларынга киржири — эртем ажылдакчыларының ажылының бир адыры. Эрткен чылын С.С. Суразаков аттыг ал­таистиканың эртем-шинчилел институдунуң 60 чылынга тураскааткан делегей чергелиг эртем-практиктиг конференцияга киришкеш, «Чаш уруг төрүттүнгенде Сенгел тываларының эрттирер езулалдары» деп илеткелди кылган мен. Бо институт биле бистиң институдувус барык-ла дөмей. Ол үеде алтай чоннуң «Эл-ойын» деп байырлалы болуп турган. Ону көөр аргалыг болган бис. Байырлалды кончуг бедик дең­нелдиг организастаан. 

Улуг хемчээлдиг делегей чергелиг чыыштарга киржирге ажыктыг болгаш солун. Өске черлерден келген эртемденнер-биле арга-дуржулга солчуп чугаалажыр, эртемге чаа чүүлдерни, техниканы ажыглаарының аргалары дээш, оон-даа хөй чүүлдерни сайгарып, чаа планнарны тургузар аргалыг. Эрткен күзүн Улан-Удэге «Төп Азияның делегейи» биле Казаньга Россияның чөөн чүк шинчилекчилериниң VIII чыыжынче чалалга алган турган мен. Акшаландырыышкын чок болганындан барып шыдаваан мен. Ол арай харааданчыг. Аргалыг болза чылда оода чаңгыс катап Тывадан дашкаар болуп турар чыыштарга киржип турар болза, ажыл-чорудулгага дыка эки.

База бир солун хемчег – билдингир эртемден В.М. Наделяевтиң 100 харлаанынга тураскааткан конференция. Аңаа даштыкы чурттардан болгаш өске регионнардан дыка хөй аалчылар келген. Москвадан бистиң коллегаларывыс, дыл институдунуң эртем ажылдакчылары – филология эр­темнериниң доктору, Россияның Эртемнер академиязының кежигүн-корреспондентизи Анна Владимировна Дыбо биле филология эртемнериниң доктору Олег Алексеевич Мудрак база келгеннер. Олар — Россияның тюркология эртеминде билдингир эртемденнер. А.В. Дыбо — РЭА-ның дыл эртеминиң институдунуң урал-алтай дылдар салбырының эргелекчизи, «Урал-алтай шинчилелдер» деп журналдың кол редактору. Олар кайызы-даа Тывага бир дугаар кээп, коллегалары-биле ужуражып, кады ажылдаар аргалыг болганнар. Конференцияга боттарының солун эртем илеткелдерин кылган. Ол ышкаш Тываның күрүне университединиң «Тюркология» деп эртем-өөредилге төвүнүң аспирантыларынга, аныяк эртемденнеринге семинар-кичээлдерни, Тываның эртемденнери-биле ужуражылганы эрттирген. Ол ужуражылга Тываның эртемденнеринге өөрүнчүг болуушкун болбушаан, оларның ажыл-чорудулгазынга ажыктыг болган. Анна Владимировнаны мен эжим, коллегам, башкым деп санаар мен. Москвага дыл институдунуң аспирантуразынга өөренип турумда ажылымның эртем удуртукчузу, филология эртемнериниң доктору, РЭА-ның  кежигүн-корреспондентизи Э.Р. Тенишев турган. Ол  — амгы үениң тюркология эртеминде ат-сураглыг эртемден, Россияның тюркологтар комитединиң даргазы, Татарстанның эртем төвүнүң алдарлыг ажылдакчызы, дыл институдунуң тюрк болгаш моол дылдар салбырының удуртукчузу, тюрк дыл эртеминиң шылгараңгай удуртукчузу. Ооң белеткээни 30 хире эртем кандидады, чээрби докторант тюркологияда че­диишкинниг ажылдап чоруур. Мээң өөренип турган үемде Э.Р. Тенишевтиң удуртулгазы-биле О.А. Мудрак аспирантурага өөренип турган, а А.В. Дыбо аспирантураны дооскаш, филология эртемнериниң доктору деп эртем адын камгалаары-биле бодунуң ээлчээн манап турган. Ынчалдыр чаңгыс үеде үжелээ чаңгыс эртемденниң удуртулгазы-биле ажылдаар, өөренир аргалыг болуп, эртемниң улуг оруунуң эге базымнарын эгелээн бис. Анна Владимировна Э.Р. Тенишевтиң эң-не шыырак өөрникчилериниң бирээзи турган. /жен ийи харлыг тургаш, филология эртемнериниң доктору деп атты камгалап алган.Ол үеде доктор эртем адын камгалап алган эң аныяк эртемден турган Э.Р. Тенишев чок апаарга, ооң удуртуп турганы салбырын А.В. Дыбо удуртуп эгелээн. Амгы үеде Анна Владимировна — мээң эртем ажылымның эртем консультантызы. Мен оон дыка хөй чаа, эки чүүлдерге өөренип алыр аргалыг болган мен. Бир дугаарында, кижилер-биле чугаалажып билири, биче сеткилдии, бөдүүнү болгаш бодунуң мергежилинге хандыкшылдыы. Ол бо бүгү эки талалары-биле бистиң башкывыс Э.Р. Тенишевке дөмей.

Амгы үениң негелдези-биле эрткен чылын www.seren-polina.ru деп тыва, орус дылдарда сайтты кады ажылдап чоруур коллегам Демир Тулуш чедиишкинниг тургускан. Сайттан эртем экспедицияларының, аян-чоруктарның фото-материалдары, эртем ажылдары-биле таныжып болур. 

Келир үеде кол сорулгам – «Тыва дылда езулалдар лексиказы» деп улуг хемчээлдиг ажылды доозары. Ол ышкаш даштыкыда чурттап чоруур тываларга чедип, дылының, культуразының дуга­йында материалдарны чыырын уламчылаар. Делегей чергелиг мөөрейлерге киржип, өске черлерде коллегаларым-биле кады ажыл­даар. Даштыкы чурттарга болур эртем конференцияларынга киржири.

Хостуг үемде йога биле ушуну сонуургаар мен. Хоорай байырлалдарының база ушу маргылдааларының үлегерлиг көргүзүглеринге «Кадыкшыл» бөлүүнде база киржип эгелээн мен. Чазын өөреникчилер аразынга болган ушу маргыл­даазынга Тываның Баштыңы Ш.В. Кара-оол: «Тывада ушу – келир үелиг. Ушу  тускай оран-савалыг болур. Салым-чаяанныг уругларны Кыдатка өөредир бис» — деп чугаалаан.  Шынап-ла, ушу секциязы тускай оран-савалыг апарза, аңаа күзелдиг улус хөйү-биле баар аргалыг болур. А ооң түңнелинде улустуң кадыкшылы экижиир. Ол – «Нацияның кадыкшылы» болур. Йога – сагыш-сеткил биле мага-боттуң аяннажылгазы-дыр. Кажан ол ийи­ниң аяннажылгазы турда, кижиниң сеткил-хөөнү амыр-тайбың, а мага-бот кадык болур. Ынчан кижи үре-түңнелдиг ажылдап, чедиишкинниг чурттаар. Ынчангаш, хүндүлүг коллегаларым, сагыш-сеткилиңер биле мага-бодуңар аяннажып, хөөннежип чоруурун Эртем хүнү таварыштыр база үнүп орар Шагаа-биле тыва чонувуска бүгүдеге экини күзедим.

Автордан: П.С. Серен — республиканың, Россияның база даштыкының эртем чыындыларында үнген 60 ажыг эртем ажылдарының база «Тыва дылдың Тере-Хөл диалектизи», «Моолда тываларның чаңчылдары» (Кызыл, 2000), «Моолда Сенгел тываларының чаң­чылдары (дылының, культуразының материалдары) (Кызыл, 2006) деп ажылдарның автору. Россияның күрүнениң эртем фондузунуң регионалдыг мөөрейиниң – 2004-2005 чч., 2006 ч. база ол-ла фондунуң бүгү-делегей чергелиг мөөрейиниң — 2007 ч., 2008-2010 чч. тиилекчизи.