Тываның девискээринде, Моолда Цэнгэл, Буянт, Хубсугул тываларында Шагааны канчаар эрттирип турарын бис он ажыг чылдар дургузунда шинчилеп, чончу дуржулганы хайгаарап келгенивистиң түңнелинде Шагааның амгы үеде өөредиглигүш кол ыдыын тодараттывыс.

Шагаа дээрге «шаг» (үе), «аа» (баштайгы сүт) деп сөс каттыжыышкынындан тургустунган сөс болур. Ынчангаш чаа үениң дүжүп кээрин чаш төлдүң чаларап бодарааны-биле дөмей кылдыр көрүп турары дыка үнелиг чүүл болур. Чаа үениң кээрин чаш төлдү манааны дег бүдүү, аажок кичээнгейлиг белеткенип манаар. Чижээлээрге, Шагаа дүшкүже оюн-тоглаа эрттирбес чаңчылды сагып турар улус  хөй болуп турар.

Шагааның бирги ыдыы «Б/Д//». Шагаа дүжер бетинде бажың-балгадын, аал-оранын, ажыл-албан, өөредилге черлерин арыглап-аштаар, аъш-чемин белеткээр ажылга улуг-бичии чок шупту киржир. Иштики сагыш-сеткилиниң «хиринден» база адырлыр. Шагааның бүдүү хүнүнде аъш-чемден, колдуунда, манчы-хуужуурну дөргүлтөрел, өг-бүле улус демнежип кылыр.

Ийиги ыдык «САҢ САЛЫРЫ». Чаа үнген Хүнге, чаа үеге чалбарыг кылып, саң салыр черин дөргүл-төрел улус дугуржуп, тодарадып алыр. Саңны даң хаяазында улуг назылыг чылы тааржыр эр кижи салыр, отту чемгерер, мал-маган мандып өзерин, өг-бүле, үре-салгал, дөргүл-төрел, аймак чонга, чуртунга байлакшылды, чаагай чуртталганы йөрээп өргүүр.

/шкү ыдык «ЧОЛУКШУУРУ». Шагааның бир дугаар хүнүнде, чаа хүн хөөреп кээрге, дөргүл-төрел улус эң-не улуг назылыг өгбезинге (төрелинге) хадак тудуп чолукшужар, белек-селээн сунчур, йөрээл-сөзүн солчур. +гбе кижиниң чурттап турар чериниң ырак-чоогун барымдаалавас, албан чедер. Ылаңгыя чаа төрүттүнген чаш төлүнүң бажын чыттадып алыр, ооң йөрээлин док­таадыр. +гбезинге эрги чылда тө­рүт­түнген ажы-төлүн таныштырар. Шагаа болза салгалдар аразында харылзаа быжыктырар эң дээштиг сүзүктүг арга дээрзин билзе чо­гуур. Бо чүүл өг-бүлениң ыдыктыын, дөргүл-төрел улустуң чарылбас-бузулбас найыралын, харыысалгазын үнелээн эң дээштиг болгаш дээди арга кылдыр билдинип турар.

Шагаа дүшкенде  алышкы-халышкы, угбашкы-дуңмашкы улус ажы-төлүн эдерткеш, удур-дедир аалдажып чолукшужар, чылдың баштайгы амданныг чемин чоог­лажыр, кожалары, эш-өөрү-биле «Шагаа-биле!» азы «Шаг — чаагай, Шагаа — чаагай» — деп удур-дедир мендилежир. Албан черлеринге улуг назылыг хоочунунга хадак сунуп, йөрээлин, чагыын алыр. Оюн-тоглаа, маргылдаалар,  мөөрейлер бүдүн ай дургузунда үргүлчүлээр.

/стүнде айыткан үш ыдыкка даянып алгаш, Шагаа бүдүүзүнде ооң алыс философчу, кижизидикчи, сүзүктүг утка-шынарын чонга чедирип, өг-бүлеже кичээнгейни улгаттырарын бүгү чонувуска күзедивис!