Шагаа байырлалының бүдүүзүн­де бистиң корреспондентивис С.Балчыр бүгү чонувустуң эң-не хүндүлеп, мөгейип чорууру улуг назылыг өгбевис – төөгү эртемнериниң доктору, делегейниң дириг эртинези аттың эдилекчизи, «Чүс чылдың кижизи», Тываның Улустуң чогаалчызы, этнограф М.Б.Кенин-Лопсанга чедип, амыр-мендизин айтырып четкен. Назы-хар улгадып, адак аартаан-даа бол, Монгуш Борахович чаңчыккан аайы-биле «казанаанда» ажылдавышаан, амыр-менди олурары өөрүнчүг. «Шынның» корреспондентизинге өгбевистиң  берген интервьюзун номчукчуларывыска сонуургаттывыс.

— Чүс харга чоокшулаан назынның бедиинден көрүп, бодап ора, чурттап эрткен амыдыралыңарны канчаар үнелээр-дир силер, Монгуш Борахович?

— Шынап-ла, амыдыралдың бүгү аай-дедир, карышкактарлыг, кадыр оруктарын чурттап эртип келдим. Мынча назылап чурттаар мен деп кым бодап чораан боор. Канчаар-даа бодап кээрге, хамыктың ужуру кижиниң чер-чуртунда, ооң агаар-бойдузунда, арыг суунда, хөлбең, ногаан көк-шыгында деп бодаар-дыр мен. Ыдык черде – улуг Азий диптиң чүрээ Тывада төрүттүнгеш, мында чурттап чоруур аксым-кежии-дир. +гбелеривистиң биске камгалап-кадагалап арттырып каан чери бар – аас-кежик-тир. Оларның биске чүс-чүс чыл дургузунда кадагалап арттырып кааны төрээн дылывыс бар – ол аас-кежик-тир. Канчаар амыдырап-чурттаарын үжүк-бижик чок турар кайы-бир шагда-ла айтып каан езу-чаңчылдарывысты биске арттырып кааны – аксывыс-кежии-дир. Мен бүгү назынымда өгбелерниң арттырып кааны ол ыдык, бурунгу езу-чаңчылдарын шинчилеп, өөренип чоруур аас-кежиктиг кижи-дир мен деп бодап ор мен. +гбелеривистиң бурунгу езу-чаң­чылдарының дуга­йында номнарны бижип кагдым, олар чырыкче шагда үнген.Делегейниң каш янзы чурттарының дылдарынче очулдуртунган.

Хамыктың ужуру оон аңгыда кижиниң мөзү-бүдүжүнде, угаан-бодалдарында болгаш аажы-чаңында. Мен коммунистиг идеологияның кызып-кыйыышкынын-даа тоовайн ажылдап-чурттап эртим. Ол эрте бээр дээрзин билип чордум.

— Бурунгу езу-чаңчылдарны шинчилээр бодал силерге кажан, канчап тыптып келген ирги?

— Тыва чон — бурунгу чон, тыва культура бурунгу культура дээрзинге чигзинмейн чораан мен. Чогум хамнаашкын, хамнар дугайында ажылды бижиирин эң-не баштай сү­мелээн кижи профессор Сергей Ефимыч Малов. 1982 чылда ССРЭ-ниң ЭА-ның этнография институдунуң Ленинград салбырынга кандидат атты камгалап алдым. Бүгү назынымда кылып келген шинчилел ажылымның түңнели — Санкт-Петербург хоорайда Россияның ЭА-ның  Улуг Петр аттыг антропология болгаш этнография музейинге төөгү эртемнериниң доктору болдум.

— Тыва чоннуң шаг-шаандан байырлап келгени Шагаа ба­йырлалын уткуштур ужуражып келгенивис бо-дур, Монгуш Борах­ович, үнүп орар чаа чыл силерге кадыкшылды, буян-кежикти эккээр болзун деп «Шынның» номчукчуларыныңмурнундан йөрээп тур бис.

— (Холун тейлей туткаш) Четтирдим. Катап-катап чоргаарал-биле чугаалаар мен, тывалар – бурунгу чон. Олар ай-хүн календары тывылбаан турда-ла (ооң бижимел хевирин Япония тургускан), бистиң тывалар чылдың төнгенин, чаа чылдың эгелээнин билир турган. Ынчангаш ыяап-ла Шагааны байырлаар. Аал-коданын арыглаар. Чогум Шагаага белеткел орай күзүн-не эгелей бээр. Шагаага белеткел бүдүү эгелээр, чажыт боор чүве болгай. Хырбача, үүжезин белеткеп, тараазын соктап, ааржы-быштаан белеткээш, шыгжап алыр. Шагаада хам чалаар. Тоолчуну чалаар. Тоол ыдарга, кежик док­таар дээр. Тоолду эгелээш, төндүр ыдар. Тоолду ара салырга, чорук чогувас болур дээр. Сагыш-сеткил сергедир оюн-баштак оюн-тоглаа, мага-ботту дадыктырар мөөрейлер чарлаар. Аъш-чемниң дээжизи-биле, сагыш-сеткилдиң чаагайы-биле Шагааны уткуур. Улус-чон чолукшуур. Чолукшуурга кежик доктаар, үү­ле-херек бүдер, сагыш-сеткилдиң хей-аъды бедиир дээр. Аалдажыр Шагаада аалдар барбас кижиниң аксының-кежии дудаар дээр. Бичии ажы-төлдү каас-шиник кылдыр хепкерер. Оол уругнуң бөргүн чазаар (каастаар). Уруг-дарыгны ойнадып-хөгледир: кажыктаар, баг кагар, ча адар, шыдыраалаар, тевектээр. Ынчангаш оюн-тоглаа, мөөрейлерге киржип, өөрүшкүнү үлежири чугула. Шагаа­ны чаңгыс хүн байырлавас. Аалдар аразы ырак тургулаан болгаш тывалар аалдажырын ийи-үш ай-даа уламчылап кээр турган. Аалдажыры – улуг хүндүткелдиң демдээ-дир. Бо бүгү бурунгудан салгал дамчып келген езу-чаңчылдар-дыр. Мен бодум улуг кижилерден дыңнаанымны, улуг кижилерден көргенимни чугаалап орарым бо.

1929 чылга чедир Шагаа тываларның эң ынак байырлалы турган.Ооң соонда дыка хөй чылдарның дургузунда ону аас-биле хоруп каан. 1991 чылдан бээр Шагааны катап байырлап эгелээнивиске, ооң-биле кады бурунгу езу-чаңчылдарывысты эгидип, оларны ыдыктап, сагып эгелээнивиске сеткилимниң ханызындан өөрүп чор мен.

— Чылан чылы чаларап келир болгай, ол чылда чүнү сагыыр ужурлугул, ону база тайылбырлап берип көрүңерем, Монгуш Борахович.

— Чылан чылы орааштыг, ынчангаш оваарымчалыг болуру чугула. Бир дугаарында-ла онзалап айтыксаар чүүлүм мындыг: ыт ишпес ажыг сугну шеглээр, чүгле амзап чоруур. Ылаңгыя эр кижи ыт ишпес ажыг сугну ижер болза, бо чылын чаргы-чаалыга, алгыш-кырышка кирер. Арага ижип алгаш, ажы-төлүн коргудар болза, аарыг-аржык тыптыр, ажы-төлдүң куду чайлып болур. Өскениң аъдын мунуп болбас, чайлып болур; өскениң эт-севин эдилевес, бужартап болур.  Чылан чылында эр кижи ырак-узак чоруктуг болур. Узун орук чоруурда эр кижи арт-сын кырынга чажар аъш-чемниг таалыңныг, көгээржиктиг чоруур. Сүт арагазын ыдык черге тейлеп чажар, ишпес. Мал-маган, анай-хураган хүр менди, ажы-төл кадык-сергек турзун дээш, чорук-херек чогунгур болзун дээш чүдүп чоруур ужурлуг. Каяа-даа чораанда кижилерниң аксын чежип, шимчедиптер аъш-чемниг чоруур.

Херээжен кижилерге база-ла ол хамааржыр, ыт ишпес ажыг сугну чүгле амзаар. Аал-оранын камгалап-кадагалап, арыг-силиг, аштыг-чемниг олурар. Шагаада уруг өгленген болза, улуг назылыг херээжен кижи ууштап каан, чымчак анай кежин белекке бээр. Ол хүндүткелдиг белек болур, чаш өпеяаны кургаглаар  чөргек болур. Шагаада херээжен кижи аъш-чемниң амданныг, чаагайын кылыр, чараш, чаагай бодалдарлыг уткуур.

— «Шын» солунга Шагаа байы­рын уткуштур йөрээл салырын дилевес аргам чок, Монгуш Борахович. 

Чоннуң езу-чаңчылдарын диргизер улуг үүле-херекке «Шын» солуннуң киирип турар үлүг-хуузу улуг. Моон соңгаар-даа солуннуң арыннарынга улусчу чаагай езу-чаңчылдарга хамаарышкан чүүлдерни тускайлап парлап турарын күзээр-дир мен. Аныяк-өскенни бурунгунуң чаагай чаңчылдарынга кижизидер ажылды ам-даа ханыладыңар. Республиканың чурттакчы чонунуң бир дугаар улуг солунунда ажылдап турар бүгү ажылдакчыларга, удуртукчуларга Шагаа уткуштур изиг байыр чедирбишаан, меңээ доктаамал кичээнгейиңер дээш сеткилим ханызындан өөрүп, силер бүгүдеге чогаадыкчы чедиишкиннерни, быжыг кадыкшылды, аас-кежикти күзедим.  Шагаа-биле!