Тыва чоннуң улуг өөрүшкү-маңнай-биле манаары чаагай Шагаа байырлалы чоокшулаан тудум, республикада белеткел ажылдары кидин түлүк чоруп турар. Шагаа байырлалының ачызында бурунгу өгбелеривистиң сагып чорааны чаагай езу-чаңчылдарны катап диргизип, амыдыралга боттандырып турар бис. Ол дээрге өзүп орар аныяк-өскенге өөредип-кижизидип турары канчаар-даа аажок улуг депшилгениң  көргүзүү-дүр. Шагаа – эң-не хүндүткелдиг байырлал. Аңаа белеткенири база тускай езу-чурумнуг, сагылгалыг. Ол бүгүнүң дугайында республиканың чонунга тайылбырны бээри-биле, Камбы-лама эргелелиниң төлээзи Тензин Чинба башкы, чоннуң хүндүлеп адап өөренгени Буян башкыга ужураштым.

– Шагаа – шаг-үениң чаазы, экизи, арыг-силии, эң-не аянныы. Бо чылын Чылан чылын уткуп ап турар бис. Бистиң амыдырал-чуртталгавыста болуп турар кандыг-даа байырлалдардан артык улуг, чаагай байырлал. Каш хонук болгаш омак-хөглүг, оюн-тоглаалыг байырлалывыс моорлап келир. Ынчангаш бис чурттап орар аал-оранывысты, мага-бодувусту, сагыш-сеткиливисти арыглап алырывыска, чиик болур болгаш бүгү чүүл эки болур. Ба­йырлалды элбек аъш-чемниг, каас идик-хептиг, алдын-мөңгүннүг, акша-көпеектиг, оюн-тоглаа-биле уткуур бис. Ол дээрге аас-кежиктиг, эки чурттаарының үлегери. Ынчангаш эң-не кол чүүл – арага-дары ижип болбас, муңгарап, хомудап, багай чүүл чугаалап болбас, багай сеткил бодавас. Чырык байырлалда езулуг кылыр ужурлуг чүүлүвүс–ойнап-хөглээр, өскелерге экини болгаш өөрүшкүнү күзээр.

Белеткел ажылдарынга хамаарыштыр алырга, Будда башкы шупту амытаннарны чалап тургаш, ол амытаннарның аайы-биле болзун деп күзээн. А чылан чүге ынак дээрге, ол балык, чуургага ынак. Чылан – эң-не оваарымчалыг, кичээнгейлиг, угаанныг амытан. Ынчангаш биске бо чыл эң-не эки салдарлыг. Бирээде, Чыланның эң-не чоок өңнүктери Инек, Дагаа, а Хаван аңаа удур, ол чылдыглар оваарымчалыг болуру күзенчиг. Ол бир дугаар чыл. +ске чылдыг кижилер база боттарынга экини күзеп, номналга олуруп алыр. Ийи дугаар чыл – Карасымаар суг чылы. Суг көвүдээрге, үер болур, эвээште кааңнаашкын болур, ынчангаш өй-тавында турзун деп кижи бүрүзү сагыш-сеткилинде күзеп чоруур болза эки. /ш дугаар чыл – 9 меңгиниң 5 сарыг меңгизи болур. Беш сарыг меңги — өске меңгилер-биле эң-не өңнеш, чедиишкинниг меңги. Чижээлээрге,1977 чылда төрүттүнген улус Чылан чылдыг, 5 сарыг меңгилиг. Чылы, меңгизи кирип турар улустар Шагаа соонда тускай езулалдарны, номналды кылдырып алырга, бүдүн чыл дургузунда омак-кежикти кыйгырып алганы дээни боор. Чылы кирер дээрге, ол чүс хуу чедиишкин, чок болза чүс хуу сандараашкын турар. Ынчап кээрге, шупту чедиишкин күзеп турар болганда, кижи бүрүзү номга олуруп алыры чугула. Айда чаңгыс катап номга олуруп ап турары – дараазында чылда база чедиишкиннерни кыйгырып ап турары-дыр.

Шагаа байырлалының келир шагы 3 шак 40 минутадан 5 шак 40 минутага чедир, а 5 шак 40 минута турда, шуут үнүп келир шагы ол. Шак ол үеде чаңчыл езугаар саң салыр езулал болур. Саң салырының езулалы – чер-чуртувустуң ээлерин чемгерип, кежик-чолду дилеп алыры. Бирги хүнде ойнап-хөглээр, чаагай, амданныг аъш-чем чооглаар, ийиги хүнде хей-аът тугу азар, үшкү хүнде буян-кежик кыйгырар, а оон арткан хүннерде, бүдүн ай дургузунда, улуг назылыг, аарыг-аржык, хөй ажы-төлдүг улуска ачы-дуза чедирерге бүдүн чылда бай, чедиишкинниг болурунуң демдээ болур.

Шагаа байырлалын чүгле бис эвес, а Азия чурттары, Кыдат, Япония, Вьетнам дээш, оон-даа өске чурттар бис-биле деңге ут­куур. Кыдатта болза, Шагаа хүнү 5 шак 40 минута турда үнүп келген болза, олар бүгү  делегейге  дааш-шимээн үндүрер чаңчылдыг. Олар алгы-кышкылыг өөрүп-амыраар, чок болза хөгжүм херекселдери азы дээрже адар тускай чараш өңнерлиг  частыр чүүлдерин адар. База ол ышкаш олар хөй  санныг   чулаларны кывыскаш, дээрже ужудуп үндүрер чаңчылдыг. Ооң ужуру – бүгү делегей чырый   берзин,  хөглүг дааш-шимээнге  оттуп   келзин,    шаг-үениң экизин, чаазын аянныг уткуп алзын дээни. Ко­реяда дыка улуг коңга бар, ону дагжадыр, Японияда аажок улуг, калбак демир бар, олар оозун киңгиредир соп, дааш үндүрер.

Хүндүлүг чонувуска аас-кежиктиг болурун, ажы-төл кадык-чаагай болзун, эртем-билиглиг, ажыл-агыйлыг, эп-найыралдыг болзун, узун назылыг болзун   дээн   чаагай күзээшкиннери бүрүнү-биле күүсеттине берзин! Бүгү-ле чүүл менди-чаагай болзун!