Ондарларның Москвада арыг-силиг квартиразында хөөрежип ор бис. Ында Тываны сагындырар чүүлдер-ле хөй: чураан чуруктар, фото-чуруктар, тыва бойдусту сиилбээн хевистер, бажың ээзиниң олурар сандайында болгаш буттарының адаанда өшкү кежи алгы чадып каан.

Өңнүң ээлериниң ажыл-ишчизи дораан эскертинер: Чимит-Доржу Байырович өй-өйде ноутбугун сегирип алыр, азы соталыг телефон дамчыштыр кым-бир кижи-биле чугаалажыр. Бажыңның херээжен ээзи оюн-баштак чугаазы-биле катай кухня ажылы кылып, биске салыр чемин белеткеп тур. Ооң соонда аякта шай куттунган, аъш-чем салдынган, чугаа-соот-даа эгелээн.

– Чимит-Доржу Байырович, назыныңарның улгады бергени чажыт эвес болгай, ынчалза-даа ажыл-херекчи, шимченгир чорууңар хевээр-дир. Амгы үеде ТР-ниң Чазааның Даргазының энергетика айтырыгларының талазы-биле чөвүлекчизи болгай силер.

Ч.-Д.Б: Улуг назынны мынчаар көрүп турар мен, бирээде, улуг назылыг, кымга-даа херекчок ашак-даа бооп болгай. А аныяк чоруун хевээр арттырып ап база болур. Кадык кижиниң бажының ажылдаары база кадык болуру билдингир, ол бодамчалыг сөстү чугаалап, үнелиг саналды киирип шыдаар. Кижиниң каш чыл чурттаары, кайы хире ажылдаары ада-иезиниң чаяап каанындан хамааржыры билдингир. Кижи бүрүзү аңгы-аңгы болгай. Будданың философиязында кижиниң каш базым кылырын, каш катап үндүр-киир тынарын бе­зин тодарадып каан. Ол дыка солун философия чүве.

Кижиниң кадыкшылының байдалы колдуунда-ла ооң бодундан хамааржыр. Ол дээрге амыдыралдың шын хевирин чорудары, шын чемненири, үргүлчү шимчээри болгаш өске-даа. А бисте кандыг-дыр? Таакпылаар, арагалаар улус чеже-дир? Араганы хемчээлдиг ижип билир херек. Шаандакы ТАР үезинде 30 хар четпээн кижиже дашка безин сунмас чораан. Чүгле 30 хар ажа берген кижини четчип бышкан деп санаар, ынчан харын ийи-бир дашканы чооглаптып болур. Бо чурттап келген назынымда янзы-бүрү чылдагааннардан дашка көдүрер ужурга хөй удаа таварышсымза-даа, хемчээлин эртир ижип көрбээн мен.

Ийиде, мынчага чедир ажылдап чоруурумга дыка өөрүп чор мен. Дээди Советтиң Даргазы албан-дужаалдан 1991 чылда эки тура-биле халаштым. Ынчангы Конституция езугаар мээң албан-дужаалым республика баштыңының албан-дужаалы турган. Тываны мооң соңгаар көдүрүп шыдаар, бүзүрелдиг аныяктар бар боорга, ынчан халажы берген мен. Ооң соонда кезек када мени кайнаар-даа чалаваан, сеткилим аажок хомудап турган. Ам харын идепкейлиг күш-ажылче кирип, чүгле энергетика болгаш үлетпүр айтырыгларын шиитпирлежип эвес, сургакчылап келген сайыттар арга-сүме айтырып келирге, чажам дивейн дузалажып турар мен. Доктаамал төлээ черинде ажыл-албаным, мөөңнеп алган дуржулгамны болгаш билиглеримни аныяктарга дамчыдарынга эптиг байдалды тургузуп турар. Амгы ажылым мээң сеткилимге аажок таарышкан.

– Чон бүрүзүнүң Москвада төптери бар болгай, олар бот-боттарынга деткимче көргүзүп, төрээн булуңунуң сайзыралынга идиг берип турар. Силер дээрге мында тываларның эң хүндүлүг хоочуну болгай силер. Чаңгыс чер-чурттугларывыстың мында ажыл-амыдарылының дугайын чугаалап көрүңерем.

Ч.Д.Б.: – Бистиң республикага чурттап чораан бүгү кижилер-биле сырый харылзаа тудуп алганымның дугайында баштай чугаалап көрейн. Оларның чамдыктары-биле телефон дамчыштыр, өскелери-биле таныыр-билир улус таварыштыр харылзажып, үшкүлери-биле аңгы-аңгы хемчеглерге, чыыштарга ужуражып, таныжар бис. Өзүп орар салгалды аажок кичээнгейлиг хайгаарап турар мен, ылаңгыя студентилерниң, аспирантыларның, докторантыларның, мында чурттап турар аныяк оолдарның, кыстарның, бизнесменнерниң (бизнес талазы-биле билир чүвем чок-даа болза—аажок каттырды) ажыл-амыдыралын сонуургап чоруурумну чугаалайн. Кандыг-даа ажыл-херек бүдүрген кижи оваарымчалыг болгаш шынчы болуру чугула дээр­зин билип турар мен, ол дээрге черле сагыыр ужурлуг дүрүм-дүр. Олар меңээ чедип келгеш, аңгы-аңгы бодалдарын илередирге, чүнү кан­чаарын кады шиитпирлеп турар бис. Силер безин меңээ чаңгыс эвес удаа келген болгай силер.

– Ийет, мээң-биле кезээде сагыш хандыр хөөрежип, ажыктыг арга-сүмени кадып келди­ңер. 

Ч.Д.Б.: Шак ындыг арга-биле доктаамал харылзаа тудуп турар бис. Мындыг чүүлдү чугаалаар апаар: татарлар азы чеченнер ышкаш, национал-культура автономиязын тургуспаан, а чаңгыс чер-чурттугларның бөлүүн тургускан бис. Ооң сөөк-язызы-даа, каяа төрүттүнгени-даа хамаанчокка Тывага чурттап чораан, ооң-биле харылзаалыг кижилерни хаара туткан бис. Оларның аразында аңаа төрүттүнген, а мында чурттап турар-даа, хуваалда езугаар Тывага барган, ам оон көжүп чоруткан,  республика-биле харылзаазын үспээн-даа кижилер бар. Национал-культура автономияларындан  үнер, чаңгыс чер-чурттугларның бөлүүнче шилчиири чугула деп үе база негеп турар. Ынчангаш ындыг   бөлүктер улуг болур: тывалар, орустар-даа, инженерлер, чурукчулар-даа, күрүне ажылдакчылары азы ажылчын чорааннар-даа чаңгыс черге чыглып алгаш, чаңгыс айтырыгны шиитпирлээрге чедимчелиг болур. Оон шупту бичии Тывавыстың дугайын сактып чугаалажы бээр бис, каттырынчыг-даа, кударанчыг-даа—кандыг сактыышкыннар чок дээр!

Тывадан аңгы-аңгы чурттарже чурттап чоруй барган специалистер база хөй: Израильге-даа, Америкага-даа чеде бергеш, чаңгыс чер-чурттугларывыска таваржып турдум. Олар бистиң республикавыстың дугайында чүгле экини сактып, солун, ажыктыг чүүлдерни чугаалаар чорду. Үелерниң ындыг харылзаазын камгалап арттырар херек.

– Эки, быжыг өг-бүлениң ээлери уругларынга эки үлегер-чижекти көргүзер болгай, а олары ада-иезин эгендирбезин оралдажыр. Бодуңарның өг-бүлеңерниң база ооң чаңчылдарының дугайында чугаалап көрүңерем.

Ч.Д.Б.: Чаңгыс оолдуг кижи мен, ол Кызылда чурттап турар. Кыс уруувустуң багай төрүттүнүп келгени хомуданчыг, ооң соонда эмчилер ававыска улаштыр божуурун хоруп каан. Ам мээң кол сорулгам —уйнуктарымга дузалаары. Олар амыдыралдың шын оруун тып алзын дээш салдар чедирип турар мен. «Кижизидер» деп сөстү бо таварылгада ажыглавайн тур мен, ол эргижирээн арга-дыр. «Салдар чедирери» дээрге шын болур боор, чүге дээрге олар база өзе берген, бот-тускайлаң апарган кижилер-дир. Олар бичии турда кижизидеринге дузалажып турганым шын. Олар меңээ келгеш: «Кырган-ачай, акшадан берип көр» — дээрлер. «Менде акша чок» — деп харыылаар мен. Шак ынчаар боттары баш миннип, амыдыралын тып алырынга кижизидип турдум. Олар школага өөренип тургаш, тон азар, шала чуур черлерге ажылдап, акшаны тып ап турдулар.

Уруглар кижизидилгезиниң талазы-биле эки үлегер-чижекти Италияга көрген мен. 1985 чылда бир профессорнуң аалынга чордум. Ол ийи оолдуг, бирээзи кыдат дыл өөренип турган, а өскези—доос- каралар чыырынга ынак турган. Оларның аразында ийи доос-караны Тывадан тып алган. Бирээзин  — Улуг-Хем кожуундан, өскезин — Межегейден ышкаш чүве.

Ол өг-бүле ядыы эвес чораан. Бичии кижи аалынга чоруур-ла болза, ону ада-иезиниң азыраары чөп харын. Кажан өөнден үнүп чоруткан соонда ол бот-тускайлаң амыдыралды боду эгелээр. Тывалар ындыг эвес ышкажыгай, улгадып кээрге безин дузалажып чо­руур, ооң соонда акылары, угбалары, даайлары, күүйлери акша-төгерик бээр. Бот-тускайлаң амыдыраар арганы оларга шуут бербес. Итальяннар ындыг эвес, школачы тургаш-ла, оолдар, уруг­лар боттарының сонуургалын барымдаалап мергежилин шилип алыр. Ынчангаш уйнуктарымны база бот-тускайлаң чорукка чаңчыктарыр дээш оралдажып келген мен. Университеттиң 3-кү курузундан эгелеп олар ажылдап эгеледилер, чамдыкта ийи черге, орай дүнеге чедир ажылдап турдулар.

Баштайгы өөм ишти Дина Николаевна-биле Ленинградтың политехниктиг институдунга өөренип тургаш, таныжып алган мен. Дыка хөй чылдарның дургузунда үр болгаш аас-кежиктиг чурттап келдивис. Ону 2008 чылда оксунган бис. (Ооң амгы өөнүң ишти Галина Ивановна чугаага киржип эгеледи).

Г.И.: Мээң калган өөм ээзи Дмитрий Михайлович-биле Ак-Довуракка 1961 чылда Омскиден келген бис. Бистиң өг-бүлевис ызыгуур салгаан энергетиктер чүве. Чимит Байырович (ону кыс­казы-биле Чимит Байырович дижир) чаа туттунган «Тыва даг-дүгү» комбинаттың директору турган. Оон бээр эп-найыралдыг эдержип келген бис, уругларывысты Дина Ивановна-биле деңге өстүрдүвүс. Мээң оглум Александр ооң (Чимит Байыровичиже айытты) төрүттүнген  хүнүнде төрүттүнген. Ынчан ону демдеглеп танцылап-самнап турувуста мени божуур бажыңче алгаш барган. Ондарлар Москваже бисти мурнай көже бергеннер, а бис 2000 чылда маңаа келдивис. Дмитрий Михайлович бистен 6 чыл бурунгаар чарлып чоруткан. Ооң соонда Динаны орнукшуттувус. Чимит дыка-ла муңгарап турган, уйнуктары келгижеге чедир квартираже кирбес, бажың чанынга олурар чүве. Өг ажылы деп чүве шуут билбес кижи болган (Чимит Байырович чөпшээрежип бажың согаңнатты). Ол чүгле ажылдап-ла, ажылдап-ла чораан. Оон хенертен чөленгиижин оксунганы ол. Ооң соонда телефоннажып, ужуражып-даа турдувус. Сөөлүнде билип кээривиске ажы-төлдеривис бот-боттарынга ынак, тааржыр болган. Ооң соонда Чимит мени кудалаан соонда (каттырар) олуржуп алдывыс.

Кыжын хаактаарынга ынак бис (олар хоорай кыдыында чурттап турарлар), чайын мөөгү чыыр бис. Ажы-төл бистиң чанывыста. Чимит черле могаг-шылаг деп чүве билбес кижи, ажылдап-ла чоруур. Ол бажыңынга база ажылдаарын уламчылаар. Эртенгиниң 3 шакта туруп кээр, сула шимчээшкиннер кылыр, ол үеде эртенги чем белеткээр мен. Чемненири тергиин-не, ооң соонда чиир хүнезинин база ап алыр.

Ч.Д.Б.: Шөлээн үеде ажылга чедип алыр дээш 5 шакта-ла бажыңдан үнүптер мен, ынчан мет­рога база улус эвээш болур. Чеди шакта-ла ажылдаар черимге чеде бээр мен. Ол үеде Тывада улус кидин түлүк ажылдап турар болгай. Ооң соонда чаңчылчаан ажыл-иш эгелээр. Эртежик чедип алыр дээш 3 шакта-ла чаныптар мен.

– Ада болганымдан бээр 7 чыл эрткен. Ада кижиниң харыысалгазын чаа-ла билип чоруур мен. Ооң өөрүшкүзүн база чаа билдим. Кырга-ача, кырган-ава болуру кандыгыл? Ада-ие кижи биле кырган-ачаның, кырган-аваның ылгалы чүдел?

Г.И.: Ада-ие чоруур шаавыста үе биске черле чедишпес турган. Уругларны «дүрген че», «ынчаар эвес» деп кончуй кааптарывыс хөй турган, ооң аңгыда тоомча чок «ыңай бар, чай чок-тур» дээривис база бар. Ам угаан кирип, бичии кижиге кашаны кандыг арга-биле төндүр чиртирин, ону удудуп каарын аажок ээлдек байдалга кылыр апардывыс. Ол ындыг шыдамык чорукка кырган-адалар, кырган-авалар бүгү назынында чаңчыгып кээр хире. Бирги ылгал ында. Ийи­де, эртип турар шаг-үеге улуг хамаарылга. Ооң маңы аажок дүрген деп чүвени медереп билир апаар сен. Эрткен үениң эки, ажыктыг чүүлдерин долу шиңгээдип алыр дээш оралдажып чоруур бис.

– «Амыдыралдың кудуруу. Ийиги тыныш» деп сөстер бар болгай. Сактырымга чоокта чаа-ла 70 харлаан юбилейиңер демдеглеп турган ышкаш силер. Ам 76-дыр. Ол хиреде ажылдаа­рыңар дам барган. Могаг чок күш-ажылдың үлегерин биске көргүзүп турар болганыңарда ындыг улуг күштү болгаш энергияны кайыын ап турарыңарны чугаалап көрүңерем.

Ч.-Д.Б.: Улуг назылыг кижи улам бурунгаарлаар дээр болза, эрткен үеже хая көрнүрү чугула. Эрткен үеден өөренир херек. Мени кырыыр назыдан камгалап турар бир чүүл — мээң хөй номчуттунарым деп бодаар мен. «Кайгамчык кижилерниң амыдыралы» деп бөлүктү дыка сонуургаар мен. АКШ-тың бүгү президентилериниң сактыышкыннары болгаш ажылдары-биле таныш мен, харын-даа чамдыктарын допчулап бижип алдым. Сайзыраңгай болгаш күчүлүг экономикалыг ол чурт мени аажок сонуургадып турар. Чиңгис-Хаан, Александр Македонский, Наполеон, Уинстон Черчилль болгаш өске-даа сураглыг кижилерниң амыдыралын өөренип турдум. Ол билигни бүгү назынымда кадагалап келдим.

Сөөлгү үеде техника болгаш экономика талазы-биле шыырак билиглиг аныяктарның көвүдеп келгенин эскерип чор мен, ынчалза-даа ындыгларның гуманитарлыг талазы аскак боор чорду. Гуманитарлыг эртемнерни шиңгээдип албаан кижи-биле чугаалажырга безин солун эвес болур. Амыдыралдың техниктиг талазы ийиги чергении болуру шын. Гуманитар эртемниг кижилерниң көрүжү делгем болур.

Девискээрниң комплекстиг планнаашкыны азы электри станциязының тудуунуң талазы-биле улуг төлевилелди боттандырып турган дижик. Ол бүгүнү кижиниң чаагай чоруунга кылып турар болганда улуг хемчээлдиг хаара тудуушкун херек, чүге дээрге хамыктың мурнунда кижиниң культуразы турар ужурлуг. Гуманитарлыг билиглер чокта ол кижи-биле огулуг чугаа кылдынмас. Техника талазы-биле кайы хире-даа шыырак болза, гуманитар эртеми чедишпес специалисти кым-даа удуп ап болур. Гуманитар эртемнер дыка делгем болгаш кижини бурун­гаар хөгжүдүп турар. Черчилльдиң төөгүзүн көрээлиңер: ол школага багай өөренип чораан, ынчан адазы ону делегейни дескиндир аян-чорукче чорудупкан, ол делегейни дескингеш, ам кээп эртем-билигни сонуургай берген. Шак ынчаар улуг күрүне ажылдакчызы апарган. Гуманитарлыг эге дээрге бүгү эртемнерниң эгези-дир. Ол эге меңээ бурунгаар шимчээр арганы берип турар.

– Силерниң угаан-бодалыңарны улам сайзырадырынга болгаш амыдыралды бир янзы көөрүнче кандыг ном салдар чедиргенил?

Ч.-Д.Б.: Хөйнү-ле номчаан мен. Бир кезекте делегейниң сураглыг полководчуларын, кайгамчык удуртукчуларын сонуургап турган мен. Македонский-даа, Чиңгис-Хаан-даа, Наполеон-даа — шупту эжелекчилер-дир. Оларның улусту боттарынче хаара тудуп, мөөңнеп шыдаанын кайгаар мен. Завод тудары бир өске херек. А улуг девискээрни эжелеп, кандыг-бир бодалдың ужун кижиниң эң үнелиг чүүлүн—амы-тынын алыры дег багай чүве чок. Ол үүлгедигни оларның канчап күүседип шыдап турарын кайгаар мен. Ол-ла Македонский Биче болгаш Ортаакы Азияны эрткеш, Иранны, Индияны хөме тавараан, аажок улуг девискээрни болгаш байлактарны эжелээн кижи-дир, ону ам кым-даа сагынмас, ооң чевээниң кайдазын безин кым-даа билбес. Оларның бо дуржулгазындан идея­ның канчаар тыптып келирин билип алдым, кижи бүрүзүнде улусту мөөңнээриниң аргалары турар болган-дыр.

Завод безин тударда бодал херек болгай. Ону долгандыр кижилер чыглып, каттыжар ужурлуг. А кол-ла чүве—кижилерниң бүзүрелин чаалап алыры дээрге бүгү чедиишкиннерниң үндезини-дир. Кады ажылдап турар кижилерниң сеңээ бүзүрели чок болза, оон кандыг-даа ажыл үнмес.

Аңгы-аңгы бүдүрүлгелерге ажылдап тургаш, оларның шуптузун бут кырынга тургузуп, оон чоруурда сырый каттышкан коллективти арттырып чораан мен. Сени долгандыр турар кижилерниң бүзүрели безин эвээш, аңаа немей өөренири база чугула деп чүвени ынчан билип кагдым. «Өөренир, өөренир база катап өөренир». Ленинниң дугайында янзы-бүрү чүүлдерни чугаалап турар болгай, ынчалза-даа ооң бо сөстери кандыг-даа албан-дужаалдыг кижиге дорт хамааржыр дээрзин айтыр апаар. Бир дугаарында кижи «А» деп үжүктү танып, билип алыр болгай. Ооң соонда эртемни чедип алыр, ооң соонда ол билигни амыдыралга шиңгээдип өөренир. Мен чондан өөренип ап чордум, билдинмес чүве бар болза, удуртулгам адаанда кижилерге барып, ол-бо чүүлдү тайылбырлап, айтып бээрин дилээр турдум. Ак сеткил-биле киирген дилегни кижилер улуг күзелдии-биле күүседир чораан. Олар боттарының билиглерин болгаш дуржулгазын улуг күзелдии-биле дамчыдар чүве.

– Индий философ Тхакура мынча дээн болгай: «Бистер дээрге эрткен үениң кижилери-биле аралажып келген бис, а келир үениң кижилери бистер дег болур». Аралажып чорааныңар сураглыг кижилерниң  дугайын чугаалап көрүңерем. Ол айтырыгны меңээ салган болза, боданмайн-даа Силерни адаар ийик мен, шынап-ла, төрээн булуңувустан аңгы черге оруктарывыстың каттыжа бергени эки болуп тур.

Ч.-Д.Б.: Эң баштай адаарым ындыг кижи—Салчак Калбак-Хөрекович Тока-дыр. Ынчан аъш-чем үлетпүрүнүң  эргелелиниң чалаанын езугаар Кызылда туттунуп турар пиво заводунуң кол механигинге ажылдап келген мен. Чурт­таар черим чок, өөм ишти соомдан чедип келир турган, ол Ленинградтың политехниктиг институдун доос­кан, ооң кадында удавас божуур ужурлуг кижи болгай. Квартираны аазап турза-даа, үр манаар апаар деп чугаалааннар. Ол улуг заводка ажылдай бергенимге мээң чоок төрелим, баштайгы тыва ужудукчуларның бирээзи Алексей Чимий-оол дыка өөрээн, а квартира айтырыын чүгле Тока дарга боду шиитпирлеп шыдаар деп ол сүмеледи. «Аңаа канчаар ужуражыр чүвел?» — деп айтырдым. «Хүлээп алыышкынче бижидип ал, ол-ла» — диди.

Ынчан автобустар безин чок турган. Пиво заводундан партия обкомунуң бажыңынга чедир чадаг кылаштап четтим. Адаккы каътка турган ажылдакчыга «Тока даргаже кирерим ол» деп чугааладым. Токаның телефонунуң үш оранныг дугаарынче ол долгааш: «Бажыңы чок инженер келди» — дээн соонда телефонун меңээ тутсупту. Ону ам бодаарга каттырынчыг-дыр бе. Чазак баштыңынга азы президентиге чедип келгеш, дорт-ла телефон дамчыштыр чугаалажыры аан. Аңаа дүвүревишаан, шупту чүвени чугаалап берген ышкаш болган мен. Ынчан эмчилер болгаш башкылар айтырыын чүгээр шиитпирлеп турган, а инженерлер хажыызынга арткан. Оон бээр Тока-биле харылзаавыс быжыккан.

И.Г.: Ооң соонда Тока дарга дузалаан бе?

Ч.-Д.Б.: Дузалаан. Харыылаар черже долгаптар мен, олар чүнү канчаарын боданып көөрлер дээн. Ол бүгүнүң дугайында бодумнуң номумга тодаргай бижиир мен. Херектиң ужуру чүл дээрге, ооң ажылдаар өрээлинге кирип кээриңге улуг дарга кижи мен дээр чүве чок, бөдүүн езу-биле хүлээп алыр. Кандыг-даа айтырыгларны тергиин эки сайгарып билир, планга-даа, бүдүрүлгеге-даа, тудугга-даа хамаарышкан сорулгаларны аажок билдилиг шиитпирлеп чораан. Ол кижиниң дугайында чырыткылыг тураскаал мээң сагыш-сеткилимде арткан.

База бир чугаалаксаан кижим — Расул Гамзатов. Ону Россияның өндүр улуг патриоду деп санап болур. Дагестанның 36 сөөк-язы чоннарындан авар чонну төлээлээн ол шүлүкчү Россия-биле, орус чон-биле демнежилге Дагестанның чоннарының салым-хуузунуң шиитпирлекчизи, хөй националдыг Дагестанның  бот-тускайлаң культуразын чүгле Россия камгалаар деп чү­вени эки билип чораан.

Амгы үениң удуртукчуларындан Владимир Путинни онзалап демдеглээр мен. Аар-берге чылдарда Россия бо удуртукчунуң ачызында тамыдан үнген деп  санаар мен. Барыын чүктүң чурттарынга чемеледип, чамдыкта ол  кадыг-шыңгыы шиитпирлер-даа хүлээп ап турар болза, биске ындыг удуртукчу херек турган. Күрүнениң эрге-ажыктарын делегей деңнелинге ынчаар шиитпирлээри, чүден-даа чалданмазы, кымның-даа мурнунга сөгүрбези эргежок чугула турган.

Бистиң республикага хамаарыштыр алырга, аныяктарывыска идегээр мен. Оларның соо-биле анаа-ла кылаштап чорбайн, оларны хайгаарап чоруур мен. Шупту-ла ажыл-херектерни оларның чогумчалыг шиитпирлеп шыдавайн турары билдингир. Улуг Конфуций бодунуң амыдыралын мынчаар тодараткан: 15 чыл дургузунда ол өөренип келген, 30 харлыында ажылының дугайын билип эгелээн, 40 харлыында дидимнелип, чамдыкта бодун-даа тогдунуп турган, 50 харлыындан амыдыралдың утка-шынарын медереп билип эгелээн, 60 хардан ыңай кижи алдагдалдар кылбас ужурлуг деп, ол санаан. Бир эвес 60 харлыг тургаш, частырыг кылыр болза, ону кара өжегээр кылып турар ийикпе азы угааны чана берген кижи болур. Амгы бистиң аныяктарывыс дөртен хире харлыг, оларга идегээр мен. Көрбээн чүвем чок, көдүрбээн хөнээм чок болгай, ынчангаш мээң идегелим шынзыттынар дээрзинге бүзүрээр мен. Бо аныяктар ажылды чогумчалыг күүседир ужурлуглар.

– Шаанда кижилерни оларның сагыш-сеткилиниң ажыын барымдаалап үнелээр чораан, ынчангаш буянныг болурун кым-даа кызыдар турган. Бөгүнгү аныяк салгалдың сонуургалдары болгаш үнелээр чүүлдери шуут өске. Адаларның болгаш ажы-төлдүң айтырыынга хамаарыштыр Силерниң бодалыңар чүл? Чаштарны, элээдилерни болгаш аныяктарны кижизидер херекке ниитилелдиң алдагдалдары чүдел?

Ч.-Д.Б.: Бистиң эң бир дугаар күрүне ажылдакчывыс Буян-Бадыргы турган. Ол шыырак эртем-билиглиг, кайгамчык кижи чо­раан. Ооң дугайында хөй чүүлдерни ном­чаан мен, ам-даа номчуп турар мен, Монгуш Кенин-Лопсан болгаш Байыр Монгуш олар эки бижип турарлар. Хамыктың мурнунда төөгүже хая көрнүр, ажыктыг чүүлдерни оон илип алыр ужурлуг бис. Херек кырында кандыгыл дээрге, МИЧ-лер дамчыштыр төөгүлүг өгбелеривистиң четпес талаларын-на коптарлап, харын-даа хөөредип турарывыс хомуданчыг. Дүүн чаа-ла Интернеттен Буян-Бадыргыны кыдат шивишкин дээн хоозун буруудадыышкынны номчудум. Интернетте үен-даян чүүлдер база хөй болгай.

Буян-Бадыргының соонда Токаны аажок шүгүмчүлеп турдулар. Ол чүгле репрессиялар кылып, хөй кижилерни узуткаан… диштилер. Дөмейлештирер болза, Бирги Петрну көрүңер даан. Ол Россия империязын тургускан болгай, ооң кадыг-дошкун чагыргазының үезинде чурттуң чонунуң саны 25 хуу кызырылган. Екатерина II хаанның үезинде шөлүттүргеннер Сибирьни дола берген турду. А Сталин үезинде чидириглер-даа хөй турган, чедиишкиннер-даа бажын ажыг болган. Расул Гамзатов бо талазы-биле аажок шын түңнелди кылган: «Төөгүже хол боозу-биле адар болзуңза, харыы кылдыр үгер-боо огу келир эвеспе». Ооң-биле хөй удаа ужурашкан мен, бир номун безин меңээ белек кылдыр берген-даа кижи.

Тывага хамаарыштыр алыр болза, эрткен чүс чылдың 20 чылдарда тываларның саны 60 муң кижи турган (чүгле тывалар, өске сөөк улустар эвес), ам 200 муң ажа берген. Бо дээрге улуг чедиишкин-дир, ынчалза-даа сагыш-сеткил талазы-биле хоозураанывыс база кончуг болдур, ийин.

ТАР үезинде улуг кижини хүндүлээр чаңчылдың дугайын утпаан мен. Аалга хой дөгерген болза, ооң төжүн ыяап-ла улуг назылыг кижиге салыр турган. Өгге улуг назылыг өгбе кирип кээрге, аныяктар олурган черлеринден туруп кээр, дөр бажында кырган кижи олурар болза, ооң баары-биле эртери шуут хоруглуг.

Бир катап Кореяга делегейниң «Бурган болгаш өг-бүле» деп шуул­ганынга киржип чораан мен. 120 чурттуң төлээлери аңаа киржип, өг-бүле айтырыгларын шиит­пирлеп турган. Көрейлерниң культуразының  бедиин аажок магададым. Оларның бот-боттарын хүндүлежирин канчаар боор. Улуг назылыг кижи кудумчуга чоруур болза, танывазы-даа аныяк кижи үш удаа аңаа мөгеер чорду…

Вячеслав МЫНЫН-ООЛ чугаалашкан.

Дангыт Чыдым  очулдурган. «Мотиватор» солундан. 2012, декабрь, №8. 

№ 22 2013 чылдың февраль 21